Powstanie miasta Nowa Dęba związane jest ściśle z utworzeniem w latach 30-tych XX wieku na terenie Puszczy Sandomierskiej Centralnego Okręgu Przemysłowego. Jednak początki gminy Nowa Dęba sięgają XII wieku, kiedy to na obrzeżach Puszczy Sandomierskiej powstała wieś królewska Chmielów. Na jej obrębach wyrosły przysiółki, które następnie przekształciły się we wsie: Cygany i Jadachy. W XVI i XVII wieku możny ród Tarnowskich herbu Leliwa utworzył na terenie puszczy ogromne Dominium Dzikowskie, do którego weszła wieś Dęba z przysiółkiem Poręby Dębskie (początek XVII w.), a później Tarnowska Wola, Alfredówka i Rozalin (XVIII w.). Gospodarka na tym terenie oparta była o las. Mieszkańcy zajmowali się pozyskiwaniem drewna, wypalaniem węgla drzewnego, potażu i popiołu, polowaniem i bartnictwem. Poprzez karczowanie lasu starano się pozyskać ziemię na pola uprawne, łąki i pastwiska. Słabej jakości ziemia nie była w stanie zapewnić wysokich plonów, co było powodem nagminnej emigracji ludności za chlebem do Austrii, Prus i Ameryki. Ówczesny właściciel hrabia Tarnowski starał się wesprzeć poddanych poprzez tworzenie małych zakładów, między innymi w Chmielowie (gdzie założono młyn, tartak oraz terpentyniarnię) oraz w Budzie Stalowskiej (stawy rybne). Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku nie poprawiło radykalnie sytuacji mieszkańców. Prawdziwą rewolucją na tym terenie okazały się narodziny Centralnego Okręgu Przemysłowego - największego przedsięwzięcia międzywojennej Polski. W 1927 roku rząd polski wykupił część terenu u zbiegu rzek Wisły i Sanu od hrabiego Tarnowskiego i utworzył tu poligon.
Najważniejszym wydarzeniem w historii Dęby była decyzja o budowie w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego Wytwórni Amunicji Nr 3. Wpływ na decyzję miał właśnie istniejący na terenie miasta poligon wojskowy, na którym można było przeprowadzać próby z amunicją oraz bliska odległość zakładów przemysłu metalowego i chemicznego. Inwestycja ta finansowana była z państwowych funduszów, które pochodziły z francuskiej pożyczki zbrojeniowej. Zamierzano wybudować 16 km linii kolejowej, 32 km dróg bitych, 28 km linii wodociągowej, 18 km sieci kanalizacyjnej, 20 km gazociągów, 12 km linii elektrycznej wysokiego napięcia i 50 km linii niskiego napięcia oraz 20 km linii telefonicznej. Obok hal fabrycznych i magazynów budowana była elektrownia o mocy 2200 kW oraz wieża ciśnień. W roku 1938 rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego dla przybywających z różnych stron fachowców, szczególnie kadry technicznej. Oprócz infrastruktury technicznej powstało osiedle mieszkaniowe, szkoła, szpital, stołówka i basen kąpielowy. Produkcja amunicji ruszyła w lipcu 1939 roku. Rozwój wytwórni i ściśle związanej z nią Dęby zahamował wybuch II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku Dębę zajęli Niemcy, którzy zagospodarowali ją na własne cele wojskowe. Teren zakładu i osiedla zajęły wojska niemieckie, które przygotowują się tutaj do dalszych podbojów na wschodzie. W dawnej willi dyrektora Wytwórni Amunicji zamieszkuje generał von Paulus, bezpośrednio przygotowujący wyprawę na Związek Radziecki. Wojsko ćwiczy na poligonie, a na terenie zakładu zostają uruchomione pracujące na rzecz zakładu, warsztaty samochodowe, stolarnie, rzeźnia, fabryka konserw. Po odejściu pierwszej fali wojsk, Dęba staje się ośrodkiem ćwiczebnym, aż do wejścia wojsk radzieckich w lecie 1944 roku.
Po wojnie fabryka zostaje odbudowana ze zniszczeń wojennych (niemała w tym zasługa mieszkańców jeszcze w tym czasie osiedla i wsi Dęba) i przekształcona w przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Zakłady Metalowe DEZAMET. Na okres ten przypada intensywny rozwój zakładu i co za tym idzie Dęby. Produkowały one obok wyrobów zbrojeniowych żelazka, silniki motocyklowe, motorowerowe i łodziowe, (bardzo udane konstrukcje m.in. inż. Wiatra). Osiedle kwitnie - powstają nowe szkoły, przedszkola, Dom Kultury, ośrodek wypoczynkowy „Nad Zalewem”. W 1957 roku powstał drugi ważny zakład – Spółdzielnia Inwalidów „Zjednoczenie”, która na stałe związała się z miastem, pełniąc również ważną rolę społeczną, jaką jest integracja osób niepełnosprawnych z resztą mieszkańców miasta. Ten nowy etap w historii osiedla kończy się 31 grudnia 1961 roku nadaniem praw miejskich Dębie, która zmieniła nazwę na Nowa Dęba.
Od tej pory Nowa Dęba staje się miastem, które stale szuka nowych szans na dalszy rozwój, potrafi umiejętnie wykorzystać swoje atuty. Okres rozwoju gospodarczego, który trwał przez lata siedemdziesiąte – przyniósł rozwój górnictwa, przetwórstwa siarki, przemysłu hutniczego, metalowego, zbrojeniowego, maszynowego był funkcją panującego wtedy ustroju politycznego. Wraz ze zmianami ustrojowymi w Polsce i Europie rozpoczął się trudny etap w życiu Miasta i Gminy, nowe warunki ekonomiczne narzuciły konieczność restrukturyzacji przemysłu na terenie Nowej Dęby.
Znaczący wpływ na jej nowy rozwój miało powstanie w 1997 roku Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej ”Euro-Park Wisłosan”, której podstrefa zlokalizowana na terenie Zakładów Metalowych DEZAMET umożliwiła ściągnięcie inwestorów. W mieście i gminie Nowa Dęba poza strefą ekonomiczną działa ponad 800 podmiotów gospodarczych. Doskonałe walory inwestycyjne , nieskażona przyroda, aktywność i pracowitość mieszkańców to podstawowe atuty Nowej Dęby, nic więc dziwnego, że wzbudzają one zainteresowanie także za granicą. Miasto ma podpisane została umowy partnerskie z Ploemeur we Francji, Fermoy w Irlandii oraz z Suhowolą z Ukrainy. Strony podpisując umowę zobowiązały się wspierać wymianę pomiędzy mieszkańcami obu miast w działalności kulturalnej, sportowej i turystycznej. Współpraca obejmuje również wymianę doświadczeń w dziedzinie ochrony środowiska, rozwoju gospodarczego i gospodarki przestrzennej.
Mimo swej krótkiej historii, Miasto i Gmina Nowa Dęba stała się ważnym miejscem na mapie Polski, ważnym dla inwestorów, miłośników przyrody, wreszcie dla jej obywateli.
